آداب و رسوم ها بر اساس فرهنگ مردم مشهد

سفر به هر شهری تنها بازدید از جاذبه های تاریخی و طبیعی آن نیست؛ بلکه غوطه ور شدن در فرهنگ و آداب و رسوم مردمانش تجربه ای عمیق تر و به یادماندنی تر می آفریند. مشهد پایتخت معنوی ایران و شهری با پیشینه ای غنی میزبان حرم مطهر امام رضا (ع) است و همین ویژگی لایه های مذهبی و معنوی پررنگی به فرهنگ آن بخشیده است. اما فرهنگ مردم مشهد فراتر از این بُعد شامل مجموعه ای از سنت ها جشن ها آیین ها و سبک زندگی است که در طول قرن ها شکل گرفته و سینه به سینه منتقل شده است. درک این آداب و رسوم نه تنها به گردشگران و زائران کمک می کند تا ارتباط عمیق تری با این شهر برقرار کنند بلکه پنجره ای به سوی فهم هویت و اصالت مردمانی می گشاید که در این نقطه از سرزمینمان زندگی می کنند. این مقاله به شما کمک می کند تا با جنبه های گوناگون فرهنگ بومی مشهد از لهجه شیرین آن گرفته تا جشن ها مراسم مذهبی غذاها صنایع دستی و حتی بازی های محلی آشنا شوید و سفری فرهنگی و غنی را تجربه کنید.

آشنایی با فرهنگ بومی و مردم مشهد

فرهنگ بومی مشهد آیینه ای تمام نما از تاریخ جغرافیا و باورهای مردمان خراسانی است که در گذر زمان با تأثیرپذیری از مرکزیت مذهبی شهر رنگ و بویی خاص یافته است. این فرهنگ مجموعه ای از آداب و رسوم روزمره جشن های ملی و مذهبی شیوه های معیشت هنرها و زبان است که هویت جمعی مشهدی ها را شکل می دهد. مردم مشهد که از دیرباز به خونگرمی مهمان نوازی و ارادت عمیق به خاندان عصمت و طهارت شهره بوده اند سنت های خود را با دقت و حساسیت حفظ کرده اند. تنوع قومیتی در استان خراسان رضوی از کردهای شمال استان گرفته تا بلوچ ها و هزاره ها در شرق و جنوب هرچند در بافت شهری مشهد به دلیل مهاجرت ها تنوع بیشتری دیده می شود اما فرهنگ غالب شهری تحت تأثیر ویژگی های مذهبی و لهجه خاص مشهدی قرار دارد. این فرهنگ بومی عنصری حیاتی برای درک سبک زندگی و جهان بینی مردمی است که در کنار بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) زندگی می کنند.

لهجه مشهدی

لهجه مشهدی یکی از شیرین ترین و اصیل ترین لهجه های زبان فارسی است که در میان ساکنان بومی مشهد رواج دارد. این لهجه که خویشاوندی نزدیکی با لهجه هراتی افغانستان دارد گنجینه ای از واژگان کهن و عبارات دستوری خاص را در خود جای داده است. آنچه به عنوان لهجه «زق» مشهدی شناخته می شود شکل خالص تر این گویش است که هنوز در میان قدیمی ترها و در برخی مناطق خاص شهر شنیده می شود. ویژگی های آوایی نحوی و واژگانی لهجه مشهدی آن را از فارسی معیار متمایز می کند. استفاده از کلماتی مانند «مِره» (می رود) «آمَدُم» (آمدم) «نِمِدَنُم» (نمی دانم) و تفاوت در تلفظ برخی حروف و مصوت ها از جمله مشخصه های این لهجه است. با وجود گسترش فارسی معیار به دلیل رسانه ها و مهاجرت ها لهجه مشهدی همچنان بخشی جدایی ناپذیر از هویت فرهنگی مردم این شهر است و در مکالمات روزمره ادبیات شفاهی و حتی گاهی در آثار هنری محلی کاربرد دارد.

آداب و رسوم نوروز در مشهد

نوروز جشن باستانی و نماد تجدید حیات طبیعت در مشهد نیز با آداب و رسوم خاص خود گرامی داشته می شود. همانند سایر نقاط ایران مردم مشهد نیز با خانه تکانی گسترده به استقبال بهار می روند. خرید لباس نو به ویژه برای کودکان از دیگر رسوم پیش از سال نو است. آماده سازی سبزه عید با کاشت گندم عدس یا ماش در دیس ها و بشقاب ها بخش مهمی از تدارکات نوروزی است. سفره هفت سین در مشهد علاوه بر عناصر اصلی گاه با افزودن نان سنگک تازه به نشانه برکت و روزی و ظرفی عسل برای شیرین کامی تزیین می شود. برخی از قدیمی ترها اعتقاد داشتند نوشیدن کمی شیر یا آب جوجه خروس اندکی پیش از تحویل سال به لطافت پوست در سال جدید کمک می کند. لحظه تحویل سال بسیاری از مشهدی ها در کنار خانواده پای سفره هفت سین می نشینند و برخی دیگر به زیارت حرم مطهر امام رضا (ع) می روند. بازدید از بزرگان فامیل و عیدی گرفتن از آنان به ویژه اسکناس نو از رسوم پابرجای پس از تحویل سال است.

رسوم پیش از سال نو در مشهد

روزهای پایانی اسفند ماه در مشهد حال و هوای خاصی دارد که با مجموعه ای از رسوم پیشواز نوروز همراه است. مهمترین این رسوم «خانه تکانی» است که به معنای نظافت کامل منزل و آماده سازی آن برای پذیرایی از سال جدید و میهمانان نوروزی است. این رسم نمادی از زدودن غبار کهنگی و استقبال از طراوت بهار است. خرید پوشاک و کفش نو به خصوص برای کودکان از دیگر بخش های مهم تدارکات عید است. بازارها در این ایام مملو از مردمی می شوند که در تکاپوی خرید هستند. کاشت سبزه عید نیز از سنت های زیبای پیش از نوروز است که نمادی از رویش و سرسبزی در سال پیش رو محسوب می شود. در گذشته «روز علفه» یا همان بیست و نهم اسفند روزی برای یادبود درگذشتگان بود. مردم با حضور در مساجد یا آرامستان ها و توزیع خیرات مانند غذا شیرینی یا آجیل یاد عزیزان از دست رفته را گرامی می داشتند و به بازماندگان تسلیت می گفتند. این رسوم هرچند برخی از آنها کمرنگ شده اند اما همچنان بخشی از حافظه جمعی و فرهنگ مردم مشهد در آستانه نوروز هستند.

مراسم سیزده بدر مردم مشهد

سیزده بدر روز پایانی تعطیلات نوروزی در مشهد نیز مانند سایر نقاط ایران با گشت وگذار در طبیعت و سپری کردن وقت در کنار خانواده و دوستان جشن گرفته می شود. مردم مشهد در این روز به پارک ها باغ ها ییلاقات اطراف شهر یا دامن طبیعت می روند تا نحسی سیزده را به در کنند. فعالیت های رایج در این روز شامل پختن غذا در طبیعت بازی های دسته جمعی و گذراندن اوقاتی شاد در فضای باز است. از بازی های سنتی که در گذشته در سیزده بدر و سایر ایام مرسوم بود می توان به الک دولک کشتی بجُل بازی (با استخوان قاپ گوسفند) جوزبازی (با گردو) و انواع بازی های گروهی مانند استاسه پایه و اوستای زنجیرباف اشاره کرد. گره زدن سبزه و سپردن آن به آب روان به نیت برآورده شدن آرزوها نیز از دیگر رسوم سیزده بدر است. پخت آش و خوردن کاهو سکنجبین و چغاله بادام در غروب سیزده بدر پیش از بازگشت به خانه پایان بخش این روز بهاری است.

مراسم چهارشنبه سوری در مشهد

چهارشنبه سوری جشن پایان سال در فرهنگ ایرانی در مشهد نیز با شور و هیجان برگزار می شود. هرچند شکل برگزاری آن در طول زمان دستخوش تغییراتی شده اما برخی از سنت های دیرین همچنان در میان مردم به ویژه در مناطق قدیمی تر و روستاهای اطراف زنده است. آتش روشن کردن و پریدن از روی آن با خواندن «زردی من از تو سرخی تو از من» از اصلی ترین بخش های این مراسم است. اسپند دود کردن برای دور کردن چشم زخم و انرژی های منفی نیز در این شب رایج است. از رسوم خاص تر مشهدی ها در گذشته ساخت و آتش زدن «گوی» یا «کلوخ» از نوارهای پارچه ای یا مواد قابل اشتعال بود که آن را از بلندی پرتاب می کردند و می خواندند: «غم برو شادی بیا محنت برو روزی بیا». قاشق زنی فال گوش ایستادن و شکستن کوزه از دیگر آیین های چهارشنبه سوری در مشهد بود که در ادامه به تفصیل شرح داده می شوند. پختن چهار رنگ پلو (رشته پلو عدس پلو زرشک پلو ماش پلو) و خوردن آجیل بی نمک و شیرینی از دیگر عادات غذایی این شب در مشهد بوده است.

قاشق زنی مشهدی ها در چهارشنبه سوری

قاشق زنی یکی از جذاب ترین و مرموزترین رسوم چهارشنبه سوری در مشهد بود که بیشتر توسط نوجوانان و جوانان انجام می شد. در این آیین شرکت کنندگان به خصوص پسران نوجوان چادری بر سر می انداختند یا روی خود می پوشاندند تا ناشناس بمانند. سپس با یک قاشق و یک کاسه مسی یا فلزی به در خانه های همسایگان می رفتند. با قاشق به کاسه ضربه می زدند تا صاحبخانه متوجه حضورشان شود. صاحبخانه با شنیدن صدای قاشق در را باز می کرد و بدون آنکه قاشق زن را بشناسد کاسه یا ملاقه او را با مقداری شیرینی آجیل چهارشنبه سوری نقل و نبات یا پول پر می کرد. این رسم نمادی از طلب خیر و برکت برای سال پیش رو و همچنین نوعی سرگرمی و تفریح در شب چهارشنبه سوری بود. هرچند امروزه این رسم در بافت شهری مشهد کمتر دیده می شود اما یاد و خاطره آن در فرهنگ عامه باقی مانده است.

رسم فال گوش ایستادن در چهارشنبه سوری

فال گوش ایستادن یکی دیگر از رسوم قدیمی و پر رمز و راز شب چهارشنبه سوری در مشهد بود که بیشتر مورد توجه دختران جوان و دم بخت قرار می گرفت. در این رسم فردی که نیت و آرزویی در دل داشت در نقطه ای پنهان معمولاً پشت دیوار یا در کوچه ای خلوت فال گوش می ایستاد. او با دقت به اولین صحبت هایی که از رهگذران می شنید گوش می داد. سپس سعی می کرد بر اساس محتوای این گفت وگوها نیت خود را تعبیر کند و فال آینده خود را ببیند. اگر صحبت ها مثبت و امیدوارکننده بود به معنای برآورده شدن آرزو و نیک بختی در سال جدید تعبیر می شد و اگر منفی بود نشانه ای از سختی ها یا برآورده نشدن نیت تلقی می گردید. این رسم هرچند مبنای علمی نداشت اما بخشی از باورهای عامیانه و سرگرمی های شب چهارشنبه سوری بود.

رسم کوزه شکستن در چهارشنبه سوری

رسم کوزه شکستن در شب چهارشنبه سوری آیینی برای دفع بلا و پاکسازی خانه از انرژی های منفی در آستانه سال نو بود. در این مراسم یک کوزه سفالی نو برداشته می شد و درون آن مقداری زغال (نماد سیاهی و تیرگی) مقداری نمک (نماد شورچشمی و چشم زخم) و گاهی یک سکه (نماد فقر و نداری) ریخته می شد. سپس هر یک از اعضای خانواده کوزه را یک بار دور سر خود می چرخاند تا تمام دردها بلاها و ناخوشی های او وارد کوزه شود. نفر آخر کوزه را برداشته و آن را از بالای پشت بام خانه به داخل کوچه پرتاب می کرد تا بشکند. هنگام پرتاب کوزه این عبارت یا مشابه آن را می خواندند: «درد و بلای خانه را ریختم به توی کوچه». اعتقاد بر این بود که با شکستن کوزه تمام بدی ها و بلاها از خانه و خانواده دور می شود و سال جدید با پاکی و خوش یمنی آغاز می گردد.

مراسم شب یلدا در مشهد

شب یلدا یا شب چله بلندترین شب سال در مشهد نیز مانند سایر شهرهای ایران با دورهمی های خانوادگی و دوستانه گرامی داشته می شود. مشهدی ها در این شب باستانی معمولاً در منزل بزرگترها جمع می شوند و تا پاسی از شب بیدار می مانند. خواندن شاهنامه گرفتن فال حافظ و تعریف قصه ها و خاطرات قدیمی از جمله فعالیت های رایج در این شب است. سفره شب یلدا در مشهد با انواع میوه ها به ویژه هندوانه و انار که نماد برکت و رنگ خورشید هستند آجیل مخصوص شب یلدا و شیرینی های سنتی تزیین می شود. پختن آش رشته نیز از دیگر عادات غذایی مردم مشهد در شب یلداست. در گذشته برای عروس و دامادهایی که به تازگی نامزد کرده بودند مراسم ویژه ای برگزار می شد و خانواده داماد هدایایی شامل میوه آجیل و لباس به خانه عروس می فرستاد. این مراسم ها و دورهمی ها فرصتی برای تقویت پیوندهای خانوادگی و حفظ سنت های کهن ایرانی است.

چراغ برات؛ عید مشهدی ها برای درگذشتگان

«چراغ برات» نام سنتی دیرینه در مشهد و برخی دیگر از شهرهای خراسان است که در روزهای دوازدهم سیزدهم و چهاردهم ماه شعبان پیش از نیمه شعبان برگزار می شود. این ایام به یادبود درگذشتگان و طلب آمرزش برای آنان اختصاص دارد و به نوعی «عید درگذشتگان» محسوب می شود. مردم مشهد در این روزها به آرامستان ها می روند قبور عزیزانشان را زیارت می کنند قرآن می خوانند فاتحه می فرستند و برای اموات خود دعا می کنند. رسم مهم دیگر در این ایام توزیع خیرات است. انواع شیرینی حلوا خرما و به ویژه نان سنتی «روغن جوش» یا «چلبک» که نوعی نان روغنی شیرین است پخته و بین مردم به خصوص نیازمندان توزیع می شود. این سنت نمادی از حفظ یاد و خاطره گذشتگان اهمیت صله رحم (حتی با رفتگان) و انجام اعمال خیر در ایام مبارک ماه شعبان است.

آداب و رسوم ماه مبارک رمضان در مشهد

ماه مبارک رمضان در مشهد به دلیل جایگاه مذهبی شهر حال و هوایی خاص و معنوی دارد. مردم مشهد با غبارروبی مساجد و اماکن مذهبی به استقبال این ماه می روند. روزه داری تلاوت قرآن و شرکت در مجالس دعا و نیایش از اعمال اصلی این ماه است. در گذشته برای بیدار کردن مردم برای سحری رسومی مانند «شب خوانی» و «چلیک زنی» یا «تشت زنی» مرسوم بود. شب خوانی شامل نواختن آهنگ های خاص با دهل و شیپور در سه مرحله پیش از اذان صبح بود و چلیک زنی یا تشت زنی به کوبیدن بر پیت حلبی یا تشت برای اعلام زمان سحر اشاره داشت. خواندن دسته جمعی قرآن در منزل یکی از همسایگان به خصوص میان بانوان از دیگر رسوم این ماه است. افطاری دادن و شرکت در سفره های افطاری به ویژه سفره های گسترده ای که در حرم مطهر امام رضا (ع) پهن می شود از جلوه های مهم ماه رمضان در مشهد است. پخت غذاهای نذری مانند شله مشهدی و حلیم نیز در این ماه رواج دارد. مراسم ویژه شب های قدر و برگزاری تعزیه «قنبرخوانی» در روز شهادت امام علی (ع) نیز از آیین های مهم ماه رمضان در مشهد است. ملاقه زنی در شب بیست و هفتم رمضان به نیت لعن ابن ملجم نیز از رسوم خاص این شهر بوده است.

آیین های عزاداری در مشهد

مشهد به عنوان پایتخت معنوی ایران در ایام عزاداری به ویژه در ماه های محرم و صفر حال و هوایی خاص و سرشار از حزن و اندوه به خود می گیرد. آیین های عزاداری سیدالشهدا (ع) و یاران باوفایش در این شهر با شکوه و عظمت خاصی برگزار می شود. مردم با پوشیدن لباس سیاه سیاه پوش کردن مساجد تکایا حسینیه ها و معابر ارادت خود را به اهل بیت (ع) نشان می دهند. برپایی مجالس روضه خوانی سینه زنی و زنجیرزنی در نقاط مختلف شهر و به ویژه در خیابان های منتهی به حرم مطهر از جلوه های اصلی عزاداری است. دسته های عزاداری از هیئت های مختلف در مسیرهای مشخص به سمت حرم حرکت می کنند. توزیع نذورات به خصوص غذاهایی مانند شله مشهدی و حلیم بخش مهمی از این آیین هاست. مراسم ویژه «خطبه خوانی» و «شام غریبان» با حضور خادمان حرم و انبوه عزاداران در صحن انقلاب (عتیق) حرم مطهر امام رضا (ع) در شب شهادت امام حسین (ع) و امام رضا (ع) برگزار می شود و نمایشگر ارادت عمیق مردم مشهد به ائمه اطهار (ع) است.

آداب زیارت و مراسم مذهبی در مشهد

زیارت حرم مطهر امام رضا (ع) هسته اصلی فعالیت های مذهبی در مشهد است و آداب و رسوم خاص خود را دارد که بخش مهمی از فرهنگ این شهر را تشکیل می دهد. زائران پیش از تشرف غسل زیارت می کنند لباس تمیز می پوشند و خود را معطر می سازند. رعایت ادب و تواضع در حریم حرم مطهر بسیار مورد تأکید است. خواندن «اذن دخول» در ورودی صحن ها نمادی از کسب اجازه برای ورود به محضر امام است. در داخل حرم خواندن زیارت نامه اقامه نماز دعا و مناجات و ارتباط قلبی با امام رضا (ع) از اعمال اصلی زیارت است. مراسم مذهبی دیگری مانند نماز جماعت در اوقات شرعی مراسم دعای کمیل و توسل در شب های جمعه و برگزاری مراسم ویژه در مناسبت های مذهبی مختلف در حرم مطهر برگزار می شود و هزاران زائر و مجاور در آن شرکت می کنند. این آیین ها و آداب فضایی سرشار از معنویت و آرامش در شهر ایجاد می کند و مشهد را به قطب اصلی گردشگری مذهبی در ایران تبدیل کرده است.

نقاره زنی در حرم امام رضا (ع)

نقاره زنی یکی از برجسته ترین و دلنشین ترین آیین های حرم مطهر امام رضا (ع) است که سابقه ای طولانی دارد. صدای نقاره ها که از بالای ایوان غربی صحن انقلاب (ایوان نقاره خانه) به گوش می رسد برای زائران و مجاوران پیام آور لحظات خاص و مبارکی است. نقاره ها در دو زمان اصلی نواخته می شوند: پیش از طلوع و غروب آفتاب به جز ایام محرم و صفر که نقاره عزا نواخته نمی شود. همچنین در مناسبت های ویژه مانند اعیاد مذهبی و هنگام بروز کرامات و شفای بیماران در حرم مطهر نقاره شادی نواخته می شود. گروه نقاره زنی شامل نوازندگان طبل و شیپور است که با ریتم و ملودی خاصی می نوازند. صدای نقاره فضایی معنوی و روحانی در حرم ایجاد کرده و به بخشی جدایی ناپذیر از هویت و فرهنگ زیارت در مشهد تبدیل شده است. این آیین نمادی از اعلام اوقات شرعی و مناسبت های ویژه و همچنین نوعی پاسداشت و تکریم مقام شامخ امام رضا (ع) است.

مراسم باران خواهی در مشهد

خراسان و به ویژه مشهد از مناطق کم باران ایران هستند و در گذشته خشکسالی یکی از چالش های جدی برای مردم این دیار بود. به همین دلیل مراسم «باران خواهی» یا «طلب باران» از سنت های قدیمی و مهم در فرهنگ مردم مشهد و مناطق اطراف آن محسوب می شود. این مراسم به شیوه های مختلفی برگزار می شد. یکی از رایج ترین شیوه ها رفتن به بیابان یا تپه ای بلند و اقامه نماز باران بود. شیوه ای دیگر که بیشتر توسط زنان و دختران جوان انجام می شد ساخت عروسکی از چوب و پارچه به نام «چولی قزک» یا نام های مشابه بود. آنها عروسک را در محله ها می گرداندند و با خواندن اشعار یا ذکرهای خاص از مردم مواد لازم برای پخت آشی نذری را جمع آوری می کردند. مردم نیز در پاسخ به این درخواست علاوه بر کمک برای آش مقداری آب بر روی عروسک می ریختند و دعا می کردند که باران ببارد. اشعاری مانند «الله تو بده باران به حرمت مرزداران گندم به زیر خاکه از تشنگی هلاکه» در این مراسم خوانده می شد. این آیین ها نمادی از وابستگی مردم به طبیعت باور به قدرت دعا و توکل بر خداوند برای رفع مشکلات و همچنین همبستگی اجتماعی در زمان سختی ها بود.

رسم و رسوم ازدواج در مشهد

مراسم ازدواج در مشهد نیز مانند سایر نقاط ایران مجموعه ای از آداب و رسوم را در بر می گیرد که ریشه در فرهنگ سنت ها و باورهای مذهبی مردم دارد. مراحل اصلی ازدواج از «خواستگاری» آغاز می شود که طی آن خانواده داماد برای اولین بار به منزل خانواده عروس می روند. پس از توافق اولیه نوبت به مراسم «بله استنی» یا «بله برون» می رسد که در آن خانواده ها به طور رسمی برای ازدواج توافق کرده و شرایط و مهریه تعیین می شود. خرید عقد شامل خرید حلقه لباس و سایر ملزومات برای عروس و داماد از مراحل بعدی است. مراسم «نخه کردن عروس» به معنای آماده سازی و آرایش عروس برای مراسم عقد یا عروسی است. پس از آن مراسم «جهاز برون» برگزار می شود که در آن جهیزیه عروس به منزل داماد برده می شود. مراسم «حمام داماد» و «حنابندان» که معمولاً شب قبل از عروسی برگزار می شود از دیگر آیین های پیش از مراسم اصلی است. در نهایت «عروس کشون» و مراسم عروسی برگزار می شود. این رسوم هرچند ممکن است در جزئیات و میزان تشریفات در خانواده های مختلف متفاوت باشد اما چارچوب کلی مراسم ازدواج در مشهد را تشکیل می دهند و نمادی از پیوند دو خانواده و آغاز زندگی مشترک است.

غذاهای محلی و سنتی مشهد

سفره مردم مشهد با غذاها و دسرهای محلی و سنتی متنوعی رنگین می شود که نشان دهنده ذائقه و اقلیم این منطقه است. معروف ترین غذای مشهد که شهرت جهانی دارد «شله مشهدی» است. این آش غلیظ و پرملات که با انواع حبوبات گوشت گوساله و ادویه های گرم مانند دارچین و جوز هندی تهیه می شود بیشتر به عنوان نذری در ایام محرم و رمضان پخته می شود. «دیزی سنگی» یا آبگوشت در ظروف سنگی معروف به هرکاره (هرکره) نیز از غذاهای سنتی و لذیذ مشهد است. «شیشلیک» مشهد که از شش تکه گوشت راسته گوسفندی تهیه می شود یکی از اعیانی ترین کباب های ایرانی است. از دسرهای سنتی می توان به «دیگچه» اشاره کرد که شباهت به شله زرد و شیربرنج دارد اما غلیظ تر و با عطر و طعمی خاص است. «کوکو شیرین» که با سیب زمینی تخم مرغ و شربت زعفرانی تهیه می شود از دیگر دسرهای محبوب است. «چنگالی» (نان بیات سرخ شده در روغن حیوانی با شکر یا شیره) «آش لخشک» (آشی با رشته های پهن خمیر) «اشکنه قوروت» (اشکنه ای با کشک) «ماقوت» (نوعی مسقطی با نشاسته و زعفران) و «رشته پلو» با گوشت یا مرغ و کشمش از دیگر غذاها و دسرهای محلی مشهد هستند که هر کدام طعم و جایگاه خاصی در فرهنگ غذایی این شهر دارند.

صنایع دستی مشهد

صنایع دستی مشهد بازتابی از هنر خلاقیت و تاریخ این منطقه است و سوغاتی های ارزشمندی برای زائران و گردشگران محسوب می شود. مشهد به ویژه به دلیل هنر قالی بافی و گلیم بافی شهرت جهانی دارد. فرش و قالی مشهد با طرح ها و نقش های زیبا و کیفیت بالا یکی از مهمترین سوغات این شهر است که در بازارهای سنتی مانند بازار رضا و بازار امین یافت می شود. «نمدمالی» از دیگر هنرهای سنتی خراسان است که در مناطق روستایی اطراف مشهد نیز رواج دارد. از پشم گوسفند محصولاتی مانند زیرانداز کلاه و پادری با استفاده از تکنیک نمد مالی تولید می شود. «هرکاره تراشی» یا سنگ تراشی هنر ساخت ظروف سنگی مانند دیگ و کاسه از سنگ های مخصوص است که در مناطق اطراف مشهد مانند طرقبه و شاندیز رواج دارد. این ظروف سنگی به دلیل قابلیت حفظ حرارت برای پخت برخی غذاها بسیار مناسب هستند. «پوستین دوزی» هنر تبدیل پوست پشم دار گوسفند به محصولاتی مانند جلیقه کلاه و زیرانداز است که با دباغی رنگ آمیزی و تزیین همراه است. این صنایع دستی هر کدام بخشی از هویت فرهنگی و اقتصادی مشهد را تشکیل می دهند.

پوشش سنتی مردم مشهد

پوشش سنتی مردم مشهد و منطقه خراسان تحت تأثیر تنوع قومیتی و اقلیمی قرار داشته است. در طول تاریخ اقوام مختلفی در این منطقه سکونت گزیده اند که هر کدام پوشش خاص خود را داشته اند. به طور کلی پوشش سنتی مردان در بخش های شمالی خراسان (متأثر از کردهای کرمانج) شامل عرق چین نیم تنه پشمی شلوار پاپوش و کمربند با رنگ غالب قرمز بوده است. پوشش سنتی زنان نیز شامل شلیته (دامن چین دار بلند) یل (جلیقه مخملی) کلاه دستمال سر چارقد و قبا بوده است. در مناطق جنوبی خراسان پوشش با رنگ غالب سفید و طرح های متفاوت رایج بوده است. امروزه این پوشش های سنتی بیشتر به صورت نمادین در مراسم خاص جشنواره ها و نمایش های محلی مورد استفاده قرار می گیرند و مردم مشهد در زندگی روزمره پوشش متداول و رسمی کشور را برگزیده اند. با این حال شناخت پوشش سنتی بخشی از درک تاریخ و فرهنگ مردم این دیار است.

موسیقی و رقص محلی مشهد

موسیقی و رقص محلی در منطقه خراسان تنوع بالایی دارد که متأثر از اقوام مختلف ساکن در این استان است. هرچند در بافت شهری مشهد موسیقی و رقص محلی کمتر در زندگی روزمره دیده می شود و بیشتر به مناسبت ها و جشنواره های خاص محدود می گردد اما در مناطق روستایی و عشایری اطراف این هنرها همچنان زنده و پویا هستند. موسیقی خراسانی شامل مقام ها و نغمه های خاص خود است که با سازهایی مانند دوتار سرنا دهل و قشمه نواخته می شود. رقص های محلی نیز بسته به منطقه و قومیت متفاوت است. برای مثال رقص های کردی در شمال خراسان با رقص های تربتی (در جنوب استان) تفاوت دارد. این رقص ها معمولاً گروهی و با حرکات موزون و ریتمیک همراه هستند و در جشن ها عروسی ها و مناسبت های شاد اجرا می شوند. موسیقی و رقص محلی بخش مهمی از فرهنگ شفاهی و هنری مردم خراسان است که احساسات داستان ها و تاریخ این سرزمین را روایت می کند.

بازی ها و ورزش های سنتی مشهد

بازی ها و ورزش های سنتی بخشی از فرهنگ عامه مردم مشهد و خراسان را تشکیل می دهند که در گذشته به خصوص در اوقات فراغت و در مناسبت هایی مانند نوروز و سیزده بدر رایج بودند. این بازی ها علاوه بر سرگرمی به تقویت مهارت های جسمی ذهنی و اجتماعی کودکان و نوجوانان کمک می کردند. از جمله بازی های سنتی مشهد می توان به الک دولک کشتی های محلی بجُل بازی (با قاپ گوسفند) جوزبازی (با گردو) آراآرا سرنو قزل خانم استاسه پایه اوستای زنجیرباف از گلاچی گل شیطون برشته کبدی کبد عرقچین گردونک لوچمبه لیس پالیس و درنه بازی اشاره کرد. برخی از این بازی ها نیاز به ابزار ساده ای داشتند و برخی دیگر صرفاً بر اساس حرکات و قوانین گروهی انجام می شدند. هرچند بسیاری از این بازی ها با گسترش بازی های جدید و شهرنشینی کمرنگ شده اند اما یاد و خاطره آن ها در میان نسل های قدیمی تر باقی مانده و گاهی در جشنواره های فرهنگی به نمایش گذاشته می شوند. این بازی ها نمادی از سادگی خلاقیت و روحیه جمعی مردم در گذشته بود.

افسانه های فولکلور و سنت های شفاهی مشهد

افسانه های فولکلور و سنت های شفاهی بخش مهمی از فرهنگ مردم مشهد را تشکیل می دهند که سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل شده اند. این افسانه ها شامل داستان های پریان موجودات ماورایی پهلوانان محلی حکایات اخلاقی و ضرب المثل ها هستند که بازتاب دهنده باورها ارزش ها ترس ها و آرزوهای مردم در طول تاریخ بوده اند. بسیاری از این داستان ها با اماکن تاریخی بقاع متبرکه و عناصر طبیعی منطقه گره خورده اند. سنت های شفاهی نیز شامل لالایی ها ترانه های محلی چیستان ها و اشعار عامیانه است که در موقعیت های مختلف زندگی روزمره کار و جشن خوانده می شدند. این گنجینه غنی فولکلور نه تنها منبعی برای شناخت فرهنگ عامه و تاریخ اجتماعی مردم مشهد است بلکه الهام بخش هنرمندان و نویسندگان نیز بوده است. حفظ و ثبت این سنت های شفاهی و افسانه ها گامی مهم در راستای پاسداشت میراث ناملموس این شهر و انتقال آن به نسل های آینده است.

مهمترین آداب و رسوم مردم مشهد در طول سال چیست؟

مهمترین آداب و رسوم مشهد تحت تأثیر مرکزیت مذهبی آن قرار دارد که شامل آیین های زیارت و عزاداری در حرم مطهر است. همچنین جشن های باستانی مانند نوروز چهارشنبه سوری و شب یلدا با رسوم خاص محلی برگزار می شوند. چراغ برات نیز از سنت های منحصر به فرد مشهد برای یادبود درگذشتگان است.

شله مشهدی چه نوع غذایی است و در چه مراسمی پخته می شود؟

شله مشهدی آشی غلیظ و پرملات است که با حبوبات گوشت و ادویه های فراوان تهیه می شود. این غذا عمدتاً به عنوان نذری در ایام محرم و صفر و همچنین در ماه مبارک رمضان پخته و توزیع می گردد و از شهرت زیادی برخوردار است.

چراغ برات چه روزی است و مردم مشهد در آن چه می کنند؟

چراغ برات در روزهای دوازدهم سیزدهم و چهاردهم ماه شعبان برگزار می شود. مردم مشهد در این ایام به آرامستان ها رفته قبور درگذشتگان را زیارت کرده قرآن و فاتحه می خوانند و خیرات (مانند نان روغن جوش) بین مردم توزیع می کنند.

مراسم باران خواهی در مشهد چگونه برگزار می شود؟

مراسم باران خواهی در مشهد به شیوه های مختلفی برگزار می شد از جمله اقامه نماز باران در بیابان یا تپه ها. همچنین زنان و دختران با ساخت عروسک و گرداندن آن در محله ها و جمع آوری مواد برای آش نذری همراه با دعا و خواندن اشعار خاص طلب باران می کردند.

مراسم کف زنی خراسان چیست؟

مراسم کف زنی یکی از آیین های زمستانی در برخی نقاط خراسان است که در شب های سرد برگزار می شود. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را در آب می جوشانند تا کفی حاصل شود. این کف را با افزودن شیره شکر یا نبات شیرین کرده و با آجیل و میوه می خورند و در کنار آن به شاهنامه خوانی و گفت وگو می پردازند.

معروف ترین صنایع دستی مشهد کدامند؟

معروف ترین صنایع دستی مشهد شامل قالی بافی و گلیم بافی است که شهرت جهانی دارند. همچنین نمدمالی هرکاره تراشی (ظروف سنگی) و پوستین دوزی از دیگر هنرهای دستی رایج در این شهر و مناطق اطراف آن محسوب می شوند.

نقش نقاره زنی در فرهنگ مردم مشهد چیست؟

نقاره زنی در حرم امام رضا (ع) نقش مهمی در فرهنگ مردم مشهد دارد. صدای نقاره ها اعلام کننده اوقات شرعی (طلوع و غروب آفتاب) و مناسبت های ویژه (اعیاد و کرامات) است و فضایی معنوی و روحانی در شهر ایجاد می کند که به بخشی جدایی ناپذیر از هویت مشهد تبدیل شده است.