جایگاه ایران در صنعت فولاد جهان

رضا رحمانی وزیر صنعت، معدن و تجارت در آیین افتتاح مجتمع آلومینیوم جنوب در شهرستان لامرد که به صورت ویدئو کنفرانس و توسط دکتر حسن روحانی، رئیس جمهور کشورمان و رسول دانیال زاده نمین انجام شد، گفت: تولید و مصرف سرانه فلزات اساسی یکی از شاخص های توسعه یافتگی کشورها در دنیا محسوب می شود، در کارنامه ۴۱ ساله نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران اقدامات بسیار مهم و گسترده‌ای در این حوزه در کشور انجام شده است و ارزش تولیدات معدنی و صنایع معدنی کشور هم اکنون بالغ بر ۲۲ میلیارد دلار برآورد می شود.افزود: این حجم از تولیدات صنایع معدنی علاوه بر تامین نیاز داخلی در صادرات نیز نقش قابل توجهی داشته و سال گذشته حوزه معادن و صنایع معدنی بخشی از نیازهای ارزی کشور را نیز تامین نموده است.

وی ادامه داد: وزارت صنعت، معدن و تجارت در همه حوزه ها و به خصوص در حوزه فلزات اساسی برنامه‌ریزی دقیق کرده و با توجه به تعریف اعداد کمی برای ظرفیت تولیدات فلزات اساسی تا سال ۱۴۰۴، تمامی اقدامات و گام های برداشته شده در این راستا است. رحمانی اضافه کرد: با تلاش های انجام شده در طول سال ۹۸، در تولید فولاد به رتبه ۱۰ دنیا دست یافتیم و از کشورهایی همچون فرانسه و ایتالیا در این صنعت پیشی گرفتیم.

همچنین در صنعت مس هم اکنون رتبه ۱۵ دنیا را به خود اختصاص داده ایم و تا سال ۱۴۰۰ با برنامه‌ریزی انجام شده سعی خواهم کرد رتبه دوازدهم دنیا را به خود اختصاص دهیم. وزیر صنعت، معدن و تجارت تصریح کرد: در صنعت آلومینیوم پیش از این، رتبه ۱۸ دنیا به کشور ایران تعلق داشت که با راه‌اندازی مجتمع آلومینیوم جنوب و مجتمع جاجرم هم اکنون به رتبه ۱۴ دنیا رسیدیم.

سال گذشته بیش از ۲۳.۵ میلیون تن تولید فولاد خام داشتیم

رحمانی تاکید کرد: برخلاف تصور عده ای که منتظر ظهور مشکلات برای تولید کشورمان در سال ۹۸ بودند، ما سال گذشته بیش از ۲۳.۵ میلیون تن تولید فولاد خام داشتیم که ۵.۹ درصد افزایش داشت و همچنین محصولات فولادی با رشد ۹ درصد و مس رشد بالای ۳ درصدی داشته و در طول تاریخ صنعت مس و برای اولین با رکورد تولید شکسته شد.

وی ادامه داد: صنعت آلومینیوم نیز با وجود خارج شدن دو واحد اصلی از مدار تولید به سبب بروز برخی اشکالات، با تلاش های انجام شده روند تولیدش مثبت و تا حد بسیاری جبران شد.

رحمانی گفت: در صنایع غیر فلزی نیز این روند مثبت در طول سال ۹۸ تداوم یافته و به عنوان نمونه در صنعت سیمان با تولید بیش از ۶۱ میلیون تن شاهد افزایش ۱۱.۲ درصدی و کاتد مس با ۳۹۹ هزار تن رشد ۴.۵ درصدی داشته است.

وزیر صنعت، معدن و تجارت تاکید کرد: مجتمع آلومینیوم جنوب، ظرفیت‌های لازم برای تبدیل شدن به عسلویه معدنی ایران را دارد و ما دنبال تحقق این هدف با اولویت توسعه، اشتغالزایی و افزایش سرمایه‌گذاری در این منطقه هستیم.

رحمانی تصریح کرد: در مقایسه با ابتدای انقلاب اسلامی، با توجه به احداث مجتمع آلومینیوم جنوب و مجتمع جاجرم بیش از ۷۰ درصد به ظرفیت تولید آلومینیوم کشور افزوده شده که این رقم در حوزه تولید بیش از ۱۰۰ درصد رشد را نشان می‌دهد.

وی گفت: مجتمع آلومینیوم جنوب (سالکو) به عنوان تنها واحد تولید کننده آلومینیوم کشور است که کلیه بخش‌های تولیدی اعم از واحد احیا، آند سازی، ریخته گری، تاسیسات تخلیه، انتقال و ذخیره سازی مواد اولیه در بندر را دارا است.

وزیر صمت افزود: با راه اندازی اسکله اختصاصی این واحد در بندر پارسیان حدود ۴۰ میلیون تن به ظرفیت جابجایی مواد معدنی کشور افزوده خواهد شد.

رحمانی اضافه کرد: فناوری مورد استفاده در مجتمع آلومینیوم جنوب مدرن ترین و بهینه ترین تکنولوژی تولید آلومینیوم در کشور به شمار می آید و این واحد قابلیت تولید شمش آلومینیوم، بیلت و اسلب را دارد.

رحمانی گفت: یکی از مهم‌ترین شاخصه های مجتمع آلومینیوم جنوب، توجه به الزامات زیست محیطی است که مورد تاکید شخص رئیس جمهور نیز میباشد و با بکار گیری آخرین فناوری ها و تجهیزات بیشترین امکان جلوگیری از آلودگی های زیست محیطی و حذف آلاینده ها را دارد.

وی در بخش دیگری از سخنان خود و در پاسخ به تاکیدات رئیس جمهور مبنی بر راه اندازی صنایع بالادستی و پایین دستی آلومینیوم در این مجتمع و در کشور افزود: بر خلاف فولاد و مس در تامین مواد اولیه آلومینیوم مشکلاتی وجود دارد که با مکانیزم های نوین از جمله از طریق تهاتر حدود ۷۰ درصد از نیاز مواد اولیه صنعت آلومینیوم کشور تامین می شود.

فاز اول طرح تولید آلومینا از نفلین سینیت سراب که سال ها راکد بود عملیاتی شد

وزیر صنعت، معدن و تجارت تصریح کرد: برای توسعه صنایع بالادستی صنعت آلومینیوم مطالعه ویژه روی تولید بوکسیت در همه جای کشور و به ویژه در جنوب استان فارس و در نزدیکی این مجتمع در حال انجام است و همچنین فاز اول طرح تولید آلومینا از نفلین سینیت سراب که سال ها راکد بود با سرمایه‌گذاری ۱۵۰ میلیون یورویی، با ظرفیت ۷۰ هزار تن عملیاتی شده است.

رحمانی گفت: در خصوص تولید آند نیز تفاهم نامه یک میلیارد یورویی با وزارت نفت امضا کردیم تا از طریق پالایشگاه های خلیج فارس و شازند روی تولید کک سوزنی و اسفنجی کار کنیم.

وی در خصوص راه اندازی صنایع پایین دستی صنعت آلومینیوم در منطقه لامرد گفت: شهرک صنعتی پایین دستی این صنعت در این منطقه در دستور کار است.

وزیر صنعت، معدن و تجارت در پایان در مورد تاثیرات برجام در راه اندازی این مجتمع تصریح کرد: این طرح در اصل در سال ۸۴ آغاز شده بود ولی در عمل تا سال ۹۴ و دستور رئیس جمهور برای همکاری با طرف خارجصنعت فولاد از جمله حوزه‌هایی است که در بیشتر صنایع پایه کاربرد دارد. ساخت ماشین آلات، معدن، حمل و نقل، ساختمان سازی، پتروشیمی و دیگر صنایع مربوط به تولید و انتقال انرژی به فولاد و مربوط می‌شوند. به همین جهت توسعه و بهبود صنعت فولاد ایران از اهمیت زیادی برخوردار است و در اقتصاد کشور امری تاثیر گذار تلقی می‌شود.

در حال حاضر بیش از یک میلیارد و 864 میلیون تن فولاد خام در جهان به تولید می‌رسد، البته با ورود ویروس کرونا کاهش کمی نسبت به سال‌های قبل در تولیدات به چشم می‌خورد. بیشترین تولید مربوط به کشور چین و بعد از آن استرالیا، برزیل، چین و هند بزرگترین تولیدکنندگان فولاد در جهان می‌باشند. ایران به دلیل داشتن ذخایر سنگ آهن، بازار مصرف زیاد، منابع قابل توجه انرژی، نیروی کار قابل دسترس مزیت‌های مناسب‌تری برای پیشرفت در این صنعت دارد.

همان طور که گفته شد ایران ذخایر فراوان سنگ آهن دارد اما به دلایلی به جایگاه برتر در تولید فولاد در جهان دست نیافته است. در ادامه به تاریخچه صنعت فولاد در ایران، چرایی صنعت فولاد و دیگر مطالب مربوط به آن خواهیم پرداخت.

صنعت فولاد چیست؟

استفاده از صنعت فولاد به چند هزار سال قبل از میلاد به دورانی که انسان با کشف آهن به ساخت نیزه، ابزار و انواع وسایل جنگی و دفاعی اقدام کرد، برمی‌گردد. اما تولید مقاطع فولادی به شکلی که امروزه از آن تصور داریم از قرن 19 آغاز شد. با گذر زمان این صنعت توسعه یافت و صنایعی مثل هواپیما سازی، کشتیرانی و اتومبیل سازی به وجود آمد و باعث ایجاد تنوع در صنعت فولاد جهان شد.

بیشترین مصرف فولاد در جهان متعلق به صنعت ساختمان است، ماشین آلات، حمل و نقل و نفت و گاز به ترتیب بعد از آن در رده‌های بعدی قرار دارند. در این صنعت ماده اولیه با طی مراحلی به محصولی قابل مصرف تبدیل می‌شود.

به طور کلی در تهیه فولاد از انواع مواد خام و نیمه خام استفاده می‌شود که در زیر به آنها اشاره کرده‌ایم:

• سنگ آهن
• قراضه آهن و فولاد
• مواد احیا کننده آهن از سنگ‌های معدنی (زغال سنگ، کک و گاز طبیعی)
• مواد افزودنی به منظور تسهیل فرآیند تولید فولاد یا برای کیفیت بخشیدن به آن مانند سرباره
• مواد مصرفی مثل نسوزها

 امروزه فناوری‌های مورد استفاده در تولید محصولات فولادی در مراحل بعد از تولید فولاد خام یعنی ریخته گری و نورد فولاد خام، کم و بیش یکسان است. اما برای به دست آوردن فولاد خام، از فناوری‌های مختلفی استفاده می‌شود که می‌توان آن ها را به دو روش عمده زیر دسته بندی کرد:

• احیای مستقیم سنگ آهن و ذوب آهن اسفنجی و قراضه فولاد در گوره قوس الکتریکی با کوره القایی
• تهیه آهن خام ( چدن مذاب) به روش احیای غیر مستقیم در کوره بلند و تولید فولاد از چدن در کوره‌های اکسیژنی

فولاد خام ریخته‌گری شده در صنعت فولاد به سه محصول تبدیل می‌شود که جزو محصولات نیمه تمام محسوب می‌شوند؛ شمش فولاد، محصولات نیمه تمام ریخته گری مثل اسلب، تختال، بلوم یا بیلت و فولاد مذاب مناسب ریخته گری. تولید فولاد خام ایران بیشتر صرف ساخت شمش اسلب، تختال، بلوم و بیلت می‌شود.

در کل جهان کشورهای چین، ژاپن، آمریکا، هند، روسیه، کره جنوبی، آلمان، ترکیه، برزیل، اوکراین، ایتالیا، تایوان، مکزیک، فرانسه و ایران فولاد خام تولید می‌کنند.

تاریخچه صنعت فولاد در ایران

در سال 1927 طرح‌هایی برای ساخت کارخانجات ذوب در شمال کشور برای تولید ریل پیشنهاد شد. برای این منظور از یک کارشناس آلمانی دعوت شد تا مشغول انجام مطالعات و امکان سنجی ساخت کارخانه شود.

در نزدیکی سمنان چند معادن آهن یافت شده بود ولی به دلیل مشکلاتی نظیر عدم دسترسی به معدن، نبود زغال سنگ این پروژه ناقص ماند. همچنین کارشناسان این عقیده را داشتند که ذخایر سنگ سمنان در 15 سال آینده به پایان خواهد رسید.

بعد از گذشت چند سال حدودا در سال 1938 پس از مطالعات و تحقیقات بسیار بین ایران و شرکت آلمانی کروپ (Krupp) برای ساخت کارخانه فولاد با فناوری کوره بلند و تولید روزانه 150 تن توافق نامه‌ای امضا شد. این طرح شامل یک کارخانه فولادسازی، کارخانه نورد، سنگ شکن و برخی صنایع جانبی بود و قرار بود در مدت سه سال و نیم اجرای آهن به اتمام برسد و 1200 کارگر در آن کارخانه مشغول به کار شوند.

محل کارخانه نیز قرار بود در جنوب تهران و نزدیک به سمنان باشد اما کرج به دلیل تامین آب مورد نیاز کارخانه بجای آن انتخاب شد. این طرح طبق برنامه پیش می‌رفت اما به دلیل حمله متفقین به ایران کارها ناتمام ماند و به دلیل اینکه روابط با آلمان قطع شده بود کل پروژه از بین رفت.

بعد از جنگ جهانی دوم و در سال 1961 یک شرکت مهندسی در لندن پیشنهاد ساخت یک کارخانه فولاد را در کرج داد که به دلیل هزینه‌های زیاد انجام پذیر نبود. صنعت فولاد ایران با امضای قراردادی با اتحاد جماهیر شوروی در سال 1965 با هدف احداث کارخانه‌ای در اصفهان شروعی دوباره‌ را تجربه کرد. این کارخانه دولتی شامل چهار واحد تولیدی با استفاده از فناوری فرآوری کوره بلند با ظرفیت تولید 550000 تن در سال تشکیل شد و با وجود مشکلات و سختی‌های فراوان خط تولید این کارخانه فعال گشت و تا انقلاب اسلامی ادامه پیدا کرد. از آن پس به اداره شرکت ملی صنایع فولاد ایران (NISCO) درآمد.

امروزه ذوب آهن اصفهان با تولید مواد اولیه ساخت فولاد و ساخت انواع مقاطع آهنی بخش بزرگی از نیاز بازار آهن آلات ایران را تامین می‌کند. با گذشت زمان تولیدکنندگان رفته رفته در ایران زیادتر شده و در کل کشور گسترش یافتند. به طوری که اکنون کشور ما یکی از صادرکنندگان شمش و محصولات فولادی در جهان است. برای بررسی ایران بر روی لینک کلیک کنید.

میزان تولید صنعت فولاد ایران

از سال 2009 صادرات ایران در صنعت فولاد افزایش یافت و واردات در این حوزه کاهش یافته است و تا به امروز درصد واردات با توجه به حجم زیاد تولید داخلی، سالیانه رو به کاهش است. حدودا 10 درصد از محصولات صادراتی کشور را صادرات محصولات فولادی تشکیل می‌دهد.

صادرات ایران حدود 2 درصد از کل صادرات فولاد جهان را تشکیل می‌دهد. ایران در سال 2017 در لیست بزرگ‌ترین صادرکنندگان فولاد جهان رتبه هجدهم را به خود اختصاص داده بود. در سال 2018 9/2 میلیون تن فولاد صادر کرد که نسبت به سال قبل 24 درصد افزایش فروش داشت. این آمار در سال 2020 به بیش از 6 هزار تن می‌رسد.

لازم به ذکر است :

از جمله تولیدکنندگان برتر در صادرات فولاد می‌توان به کارخانجات فولاد مبارکه اصفهان، فولاد خوزستان و ذوب آهن اصفهان اشاره کرد.

البته قابل توجه است که صادرات فولاد از ایران در سال 2018 تنها 18 درصد از چین (بزرگترین صادرکننده فولاد) کمتر بوده است.

ایران به بیش از 120 کشور فولاد صادر می‌کند. بیشترین ارسال محصولات فولادی ایران به 10 کشور زیر می‌باشد: عراق، عمان، ترکیه، افغانستان، امارات متحده عربی، تایلند، تایوان، اندونزی، مصر و ایتالیا. البته این آمار مربوط به سال 2018 است.

عمده محصولات فولادی صادراتی ایران شامل ، مقاطع طویل، شمش، لوله و فولاد ضد زنگ می‌باشد. نمودار زیر مربوط به صادرات سال 2018 است، نگاهی به آن بیاندازیم:

با دقت در نمودار می‌توان فهمید که حجم تناژ صادرات سال 2018 نسبت به سال 2016 افزایش یافته است.

همچنین در نمودار زیر کشورهایی که بیشترین درصد خرید از ایران را داشتن به ترتیب حجم صادرات از ایران مشخص شده‌اند:

جمع بندی

صنعت فولاد ایران با در برداشتن ذخایر فراوان سنگ آهن، تولیدکنندگان زیاد، نیروی کار و دسترسی به فرآیند تولید جایگاه قابل توجهی در لیست صادرات فولاد در جهان ندارد و جزو ده کشور برتر در صادرات و تولید نیست. تولیدات فولاد یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذار ترین عوامل در اقتصاد و درآمد کشور می‌باشد.